ΧΗΜΙΚΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ, ΦΕΡΟΜΟΝΕΣ ΜΕΛΙΣΣΙΩΝ

Φερομόνες βασίλισσας

Οι κύριες φερομόνες που εκκρίνει η βασίλισσα είναι το 9-κέτο-δεκενοικο-οξύ και το 9-υδροξύ-δεκενοικο-οξύ από τους σιαγονικούς αδένες. 

Η πρώτη παράγεται σε μεγαλύτερες ποσότητες και η κύρια δράση της είναι η αναστολή παραγωγής νέων βασιλισσών καθώς και η αναστολή ανάπτυξης ωοθηκών στις εργάτριες.

Οι ποσότητες των 2 ουσιών και κατ’επέκταση η επίδραση τους εξαρτάται από την ηλικία της βασίλισσας και από το αν η βασίλισσα είναι συζευγμένη ή όχι. Παρθένες βασίλισσες 2 ημερών παράγουν 7μg περίπου βασιλικής ουσίας (9-κέτο-δεκενοικο-οξύ), παρθένες βασίλισσες 5-10 ημερών παράγουν 108-133μg ενώ οι συζευγμένες βασίλισσες παράγουν 100-200μg βασιλικής ουσίας. Η ποσότητα της δεύτερης ουσίας (9-υδροξύ-δεκενοικο-οξύ) που παράγεται από μια συζευγμένη βασίλισσα είναι μόλις 5μg. Η μέγιστη παραγωγή των 2 ουσιών γίνεται κατά τις μεσημβρινές και πρώτες απογευματινές ώρες (ώρες ζευγαρώματος).

Άλλες φερομόνες που εκκρίνει η βασίλισσα προέρχονται από τους κοιλιακούς τεργίτε και από τους αδένες Arnhart και η λειτουργία τους είναι βοηθητικοί αυτής των σιαγονικών αδένων. 

Η διασπορά των φερομονών της βασίλισσας σε ολόκληρο το μελίσσι γίνεται με την τροφάλλαξη μεταξύ των μελισσών.

Τις λειτουργίες των φερομονών της βασίλισσας τις διαχωρίζουμε σε φυσιολογικής και άμεσης δράσης. Οι φυσιολογικής δράσης λειτουργίες συνεπάγονται μια καθυστερημένη αντίδραση, όπως είναι η αναστολή κατασκευής βασιλικών κελιών, η αναστολή ανάπτυξης ωοθηκών στις εργάτριες.

Άμεσης δράσης λειτουργίες είναι η προσέλκυση κηφήνων, η προσέλκυση εργατριών στους αφεσμούς κατά τη σμηνουργία, η σταθεροποίηση του σμήνους κατά τη σμηνουργία, η εκδήλωση επιθετικότητας, η προτροπή εργατριών για συλλογή τροφής, η αναγνώριση της βασίλισσας από τις εργάτριες κ.α.

Φερομόνες Εργατριών

• • Φερομόνες συναγερμού και επιθετικότητας: Οι εργάτριες εκκρίνουν από τους σιαγονικούς αδένες την 2-επτανόνη και από τον αδένα Koschevnikov ένα μείγμα ουσιών, από τις οποίες η κυριότερη είναι ο οξικός εστέρας της ισοαμυλικής αλκοόλης. Ο εστέρας αυτός προκαλεί 20-70 φορές μεγαλύτερη επιθετική αντίδραση από ότι η 2-επτανόνη.Οι φερομόνες επιθετικότητας και συναγερμού σκοπό έχουν να διεγείρουν τις άλλες εργάτριες, να κεντρίσουν και να τις προσανατολίσουν στο στόχο. Η αντίδραση των εργατριών στις φερομόνες αυτές αυξάνεται με την ηλικία. Μια ενοχλημένη εργάτρια συχνά εκθέτει το κεντρί της και ελευθερώνει σταγόνες δηλητηρίου μαζί με επιθετική φερομόνη, ενώ η εργάτρια που φρουρεί τη φωλιά στηρίζεται στα τέσσερα πόδια μόνο κρατώντας το πρώτο ζεύγος ποδιών στον αέρα και ανοιγοκλείνει τα σαγόνια της.
  • Φερομόνες προσανατολισμού: η σημαντικότερη είναι η φερομόνη που παράγεται από τον οσμητικό αδένα ή αδένα Nashanov. Είναι η πιο γνωστή φερομόνη προσανατολισμού και αποτελείται από μείγμα επτά ουσιών: Γερανιόλη, Νερολικό οξύ, γερανικό οξύ, (Ε)-κιτράλη, (Ζ)-κιτράλη, φαρσενόλη και νερόλη.Οι εργάτριες εκκρίνουν τη φερομόνη αυτή κατά τη διάρκεια της σμηνουργίας για να σχηματίσουν και σταθεροποιήσουν τον αφεσμό όταν θέλουν να δηλώσουν την είσοδο της φωλιάς, την πηγή του νερού ή ακόμα και την πηγή της τροφής που δεν έχει οσμή. Οι μέλισσες ελευθερώνουν τη φερομόνη κάμπτοντας την κοιλιά τους με μια χαρακτηριστική κίνηση, εκθέτοντας έτσι τον αδένα, ενώ συγχρόνως ανεμίζουν τα φτερά τους για να διασκορπιστεί η φερομόνη.Οι εργάτριες εκκρίνουν επίσης τη φερομόνη ίχνους από τους αδένες Arnhart και την εναποθέτουν στα άνθη ή στην κυψέλη τους για να προσανατολίσουν τις άλλες εργάτριες της ίδιας κυψέλης. Οι οσμές της φωλιάς (από το κερί, το νέκταρ, τη γύρη, τη βασίλισσα) συνεργούν στο να αναγνωρίσουν οι μέλισσες την κυψέλη τους και τη βασίλισσα τους.

Άλλες φερομόνες

Εκτός από τις εργάτριες και τη βασίλισσα, οι κηφήνες και ο γόνος παράγουν φερομόνες. Εκκρίσεις των σιαγονικών αδένων των κηφήνων είναι ελκυστικές στους άλλους κηφήνες, με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση τους σε συγκεκριμένες περιοχές ζευγαρώματος.

Επίσης οι οσμές του γόνου, και κύρια του εργατικού γόνου, έχουν επίδραση στις ενήλικες εργάτριες: διεγείρουν τη συλλογή τροφής και ιδιαίτερα γύρης και αναστέλλουν την ανάπτυξη των ωοθηκών τους. Ακόμα και όταν χαθεί η βασίλισσα, οι εργάτριες μπορούν να εκθρέψουν μια καινούρια, αν υπάρχει εργατικός γόνος. Αν δεν υπάρχει εργατικός γόνος τότε δρομολογείται η ανάπτυξη των ωοθηκών που γεννούν αυγά κηφήνων μόνο.

Πηγή: Πρακτική Μελισσοκομία. Α. Θρασυβούλου