Η υγεία στην κοινωνία ενός υπεροργανισμού

Στην επαγγελματική μελισσοκομία η υποκατάσταση των μελισσοκομικών προϊόντων από τεχνητές τροφές επικρατεί πλέον πολύ συχνά, κυρίως λόγω κόστους. Ειδικά τον χειμώνα, η αποστράγγιση των μελισσιών από μέλι και η υποκατάστασή του από τεχνητές τροφές είναι διαδεδομένη τεχνική. Είναι όμως πραγματικά συμφέρουσα λύση και τι προβλήματα μπορεί να δημιουργήσει μακροπρόθεσμα στο μελίσσι;

Οι μέλισσες, ως κοινωνικά έντομα, είναι οργανωμένες σε κοινωνίες. Οι αποικίες τους είναι συχνά εξαιρετικά πολυπληθείς, φτάνοντας τα 50.000 άτομα ή και παραπάνω, αναλόγως της ισχύος τους. Στη σύγχρονη μελισσοκομία οι κοινωνίες αυτές στεγάζονται στις γνωστές κυψέλες τύπου Standard-Langstroth, που περιέχουν πλαισιωμένες κηρήθρες. Οι κηρήθρες αυτές συνηθίζεται να χρησιμοποιούνται για μεγάλο διάστημα στο μελίσσι, τόσο που το χρώμα τους γίνεται σκούρο καστανό – σχεδόν μαύρο – λόγω των εισροών (γύρης, «κουκουλιών» γόνου) που ενσωματώνονται στο κερί.

Οι κηρήθρες αποτελούν την κύρια εστία εγκατάστασης μικροοργανισμών στο μελίσσι, πολλοί από τους οποίους μπορεί να είναι παθογόνοι για τη μέλισσα, όπως τα πρωτόζωα nosema apis και n. ceranae που προκαλούν τη νοζεμίαση, το βακτήριο paenibacillus larvae που προκαλεί την αμερικανική σηψιγονία, ο μύκητας ascosphaera apis που προκαλεί την ασκοσφαίρωση κ.λπ.

Σχεδόν κάθε μελίσσι είναι φορέας παθογόνων μικροοργανισμών, καθώς εισέρχονται στην κυψέλη λόγω της έντονης συλλεκτικής δραστηριότητας των εργατριών τις περιόδους της ανθοφορίας, με τη μεταφορά των μελισσιών, την παραπλάνηση, τη λεηλασία κ.λπ. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ένα μελίσσι που είναι φορέας θα ασθενήσει. Αν τελικά συμβεί, το μικροβιακό φορτίο έχει μεγεθυνθεί και μεταδοθεί στα άτομα του μελισσιού, ιδιαίτερα εάν αυτό είναι ευάλωτο εξαιτίας σειράς παραγόντων, όπως κόπωση, γήρανση, ελλιπής πληθυσμός για τον χώρο κ.λπ.

Η μετάδοση των παθογόνων μικροοργανισμών μεταξύ των ατόμων του μελισσιού γίνεται εύκολα, εάν αναλογιστεί κανείς ότι όλος ο πληθυσμός του μελισσιού ζει περιορισμένος σε έναν όγκο περίπου 50 λίτρων, όσος είναι ο όγκος μιας κυψέλης. Επίσης, δραστηριότητες των εργατριών όπως η τροφάλλαξη, η επεξεργασία του νέκταρος, το τάισμα του γόνου συντελούν στη μετάδοση των παθογόνων, άρα και στην εκδήλωση των ασθενειών.

Με βάση τα παραπάνω, είναι πραγματικά απορίας άξιο πώς υπάρχουν ακόμη υγιή μελίσσια.

Η άμυνα του μελισσιού

Καθοριστικό ρόλο στην προστασία από τους παθογόνους οργανισμούς παίζουν τα μελισσοκομικά προϊόντα και ειδικά η πρόπολη, ο βασιλικός πολτός, το μέλι και έμμεσα η γύρη και το κερί.

Η ΠΡΟΠΟΛΗ είναι ουσία που προκύπτει από ανάμειξη ουσιών ρητινώδους σύστασης φυτικής προέλευσης, γύρης και μελισσοκομικών εκκριμάτων (κυρίως κεριού). Είναι ουσία πλούσια σε φλαβονοειδή, αρωματικά οξέα και τερπενοειδή, και πολύ γνωστή για την αντιμικροβιακή της δράση. Για λόγους αντιμικροβιακής προστασίας, οι εργάτριες εφαρμόζουν ένα στρώμα πρόπολης κατά την προετοιμασία του κάθε κελιού που πρόκειται να δεχτεί γόνο. Επίσης, εάν μέσα στην κυψέλη θανατωθεί κάποιος εισβολέας που οι μέλισσες αδυνατούν να απομακρύνουν, καλύπτουν το σώμα του εξωτερικά με πρόπολη, έτσι ώστε να αποφύγουν την ανάπτυξη μικροβιακού φορτίου αποσύνθεσης.

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΠΟΛΤΟΣ, εκτός από τη διατροφική του αξία, έχει και τον ρόλο του πρωτογάλακτος στις μέλισσες. Όταν οι μέλισσες βρίσκονται στο στάδιο της προνύμφης μέσα στα κελιά, δέχονται βασιλικό πολτό ως τροφή κατά τις πρώτες δύο ημέρες μετά την εκκόλαψή τους από το αυγό. Το γεγονός αυτό ενισχύει το πεπτικό σύστημα λόγω της υψηλής συγκέντρωσης πρωτεϊνών που ενισχύουν την άμυνα του οργανισμών έναντι των παθογόνων και ονομάζονται ντιφενσίνες.

ΤΟ ΜΕΛΙ είναι η κύρια πηγή υδατανθράκων για το μελίσσι. Οι μέλισσες συλλέγουν νέκταρ ή μελιτώματα, τα μετατρέπουν σε μέλι και το αποθηκεύουν στις κηρήθρες με σκοπό να το καταναλώσουν όταν χρειαστεί. Εκτός από τα πλούσια θρεπτικά του χαρακτηριστικά, το μέλι έχει θεμελιώδη ρόλο στην υγεία του μελισσιού, λόγω των ενζύμων που περιέχει. Τα σημαντικότερα είναι η γλυκοξειδάση, η οποία καταλύει την αντίδραση μετατροπής της γλυκόζης του μελιού σε γλυκονικό οξύ και υπεροξείδιο του υδρογόνου (οξυζενέ), το δεύτερο εκ των οποίων είναι ευρύτατα γνωστό για τις αντιμικροβιακές ιδιότητές του. Η γλυκοξειδάση παράγεται από τους υποφαρυγγικούς αδένες της εργάτριας και δρα έναντι των μικροοργανισμών. Πρακτικά, εάν ενόψει του χειμώνα αφαιρέσουμε όλο το μέλι από το μελίσσι και το υποκαταστήσουμε με τροφές, αφαιρούμε όλη την αντιμικροβιακή προστασία που εκείνο παρείχε!

ΚΕΡΙ ΚΑΙ ΓΥΡΗ Εκτός από τα παραπάνω προϊόντα, θα πρέπει να αναφερθεί η έμμεση σημασία του κεριού και της γύρης στην υγεία του μελισσιού. Το πρώτο είναι απαραίτητο για τη συχνή αντικατάσταση των κηρηθρών (κάθε δύο χρόνια, τρία το πολύ), γεγονός που μειώνει πολύ το μικροβιακό φορτίο μέσα στην κυψέλη.Η γύρη είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη και λειτουργία των υποφαρυγγικών αδένων των εργατριών, στους οποίους παράγεται ο βασιλικός πολτός και η γλυκοξειδάση, καθώς και των κηρογόνων αδένων που παράγουν το απαραίτητο κερί για την αντικατάσταση των κηρηθρών.

Συνοψίζοντας, η σημασία των μελισσοκομικών προϊόντων στην υγεία του μελισσιού είναι θεμελιώδης. Εκτός από τη διατροφική αξία κάποιων από αυτά, παίζουν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της άμυνας του μελισσιού έναντι των μικροβιακών προσβολών. Αυτό πρέπει οι μελισσοκόμοι να το λαμβάνουν πάντοτε σοβαρά υπόψη τους, διότι όταν για παράδειγμα αφαιρείται το μέλι από την κυψέλη τον χειμώνα δημιουργείται στο μελίσσι ένα σημαντικό κενό άμυνας, το οποίο μπορεί να οδηγήσει αργότερα σε εκδήλωση ασθένειας με μεγαλύτερο οικονομικό αντίκτυπο από το όφελος που απέδωσε η συλλογή του μελιού.

Tου Δρ Αντώνης Ε. Τσαγκαράκης ο οποίος είναι γεωπόνος-εντομολόγος, εκπαιδευτής μελισσοκομίας Ινστιτούτου Γεωπονικών Επιστημών (Ι.Γ.Ε.).