Η διατροφή &ο ρόλος της μελισ/κής χλωρίδας στην υγεία του μελισσιού

Το παρόν άρθρο αποτέλεσε εισήγηση του κ. Β. Λιάκου στην

Επιστημονική Διημερίδα Μελισσοκομίας στο Ρέθυμνο 5 & 6 Μαίου 2018

Εισαγωγή

Σημαντικό πλεονέκτημα απέκτησαν οι μελισσοκόμοι της Κρήτης με την αναγνώριση ως ΠΟΠ του πευκοθυμαρόμελου Κρήτης. Η πιστοποίηση της ποιότητας και της γνησιότητας του προϊόντος, που παρέχει ο τίτλος ΠΟΠ (Προστατευμένη Ονομασία Προέλευσης,) αυξάνει κατά πολύ τη δυνατότητα εξαγωγής του προϊόντος καθώς και την ευχερέστερη  διάθεση του στην εσωτερική αγορά. Γεγονός που θα επιτρέψει την ευχερέστερη διάθεση του μελιού των μελισσοκόμων τόσο στο χονδρεμπόριο όσο και στη λιανική και την επίτευξη υψηλότερης τιμής. Για να πωληθεί όμως πευκοθυμαρόμελο πρέπει πρώτα να παραχθεί και για να ακριβολογούμε να συλλεχθεί. Προϋπόθεση για να παραχθεί πευκοθυμαρόμελο είναι  να υπάρξουν  καλές μελιτοφορίες θυμαριού και πεύκου και γερά μελίσσια τη συγκεκριμένη περίοδο για να συλλέξουν.

Γερά μελίσσια – Δημογραφική ισορροπία

Με τον όρο γερά μελίσσια  οι μελισσοκόμοι χαρακτηρίζουν τα πολυπληθή μελίσσια, με ανάλογο για την εποχή γόνο και επάρκεια τροφών. Βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη γερών μελισσιών είναι η παρουσία επαρκών μελισσοβοσκών. Τα γερά μελίσσια έχουν καλή υγεία, δημογραφική ισορροπία και ισχυρό αμυντικό σύστημα.

Ο πληθυσμός του μελισσιού περιλαμβάνει μερικές χιλιάδες άτομα κάθε ηλικίας, από το αυγό μέχρι τη συλλέκτρια. Δεν είναι σταθερός, μεταβάλλεται  δυναμικά μέσα στο χρόνο, αυξομειώνεται ως προς τον αριθμό και διαφοροποιείται ως προς την ποιότητα και τη λειτουργικότητα των μελισσών που το συνθέτουν. Οι μεταβολές αυτές είναι απόλυτα συνδεδεμένες με τις περιβαλλοντικές συνθήκες και κινούνται μέσα σε όρια, στα οποία  ο πληθυσμός του μελισσιού μπορεί να ισορροπεί  και να ανταποκρίνεται με επιτυχία στις ανάγκες του. Αν η δημογραφική σύνθεση μεταβληθεί δραματικά και το μελίσσι δεν μπορεί να εξισορροπήσει την κατάσταση, η υγεία και η ζωή του μπαίνουν σε μεγάλο κίνδυνο.

Η δημογραφική ισορροπία  επηρεάζεται αρνητικά από παράγοντες που καταπονούν το μελίσσι (Στρες). Οι παράγοντες αυτοί είναι εξωτερικοί, όπως οι καιρικές συνθήκες, οι μελισσοβοσκές, οι παθογόνοι μικροοργανισμοί, τα φυτοφάρμακα, καθώς και οι λανθασμένες μελισσοκομικές πρακτικές και εσωτερικοί όπως η εκτροφή του γόνου, η συλλογή, η φυλή των μελισσών και η ποιότητα της βασίλισσας.

Τα γερά μελίσσια έχουν τη δυνατότητα στην περίπτωση που δυσμενείς παράγοντες μεταβάλουν έντονα τη δημογραφική τους σύνθεση, να κάνουν με μεγαλύτερη επιτυχία διορθωτικές ενέργειες και να αποκαθιστούν σταδιακά τη δημογραφική τους ισορροπία.

Επάρκεια τροφών. Θεμελιώδη ρόλο στη διατήρηση της δημογραφικής ισορροπίας παίζει η επάρκεια των αποθηκευμένων τροφών και των διαθέσιμων μελισσοβοσκών.

Η επαρκής και ισορροπημένη διατροφή επιτρέπει:   

α. Την κανονική εκτροφή του γόνου και επομένως την απρόσκοπτη ανανέωση του πληθυσμού. 

β. Την καλή λειτουργία του αμυντικού συστήματος των μελισσών και των αμυντικών μηχανισμών του μελισσιού ώστε να αντιμετωπίζονται με επιτυχία οι διάφορες ασθένειες και οι εχθροί του μελισσιού.  

γ. Την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των διαφόρων παραγόντων καταπόνησης του μελισσιού (Στρες).

Οι φυσικές τροφές του μελισσιού

Το νέκταρ και το μέλι

Το νέκταρ είναι η βασική πηγή ενέργειας των μελισσών και είναι πολύ σημαντικό για την εκτροφή του γόνου (διεγείρει την εκτροφή), τη διατήρηση της θερμοκρασίας και της υγρασίας μέσα στην κυψέλη.  Το μέλι είναι πολύ καλή πηγή αποθηκευμένης ενέργειας. Οι μέλισσες δείχνουν απρόθυμες να το χρησιμοποιήσουν όσο διάστημα υπάρχει νεκταροέκκριση.  Το χρησιμοποιούν μόνο όταν δεν υπάρχει διαθέσιμο νέκταρ και το έχουν απόλυτη ανάγκη. Ακόμη και αν είναι σε υπερεπάρκεια δεν διεγείρει το μελίσσι να εκθρέψει γόνο, εκτός από την άνοιξη, περίοδο που υπάρχει η φυσική αύξηση του πληθυσμού του μελισσιού και η απόλυτη ανάγκη του για την εκτροφή του γόνου.  Εκτός από ενέργεια το νέκταρ και το μέλι προσφέρουν στο μελίσσι μεταλλικά άλατα και βιταμίνες καθώς και αρωματικές ουσίες οι οποίες ασκούν μικροβιοκτόνο δράση και συμβάλουν στη διατήρηση της υγείας του μελισσιού.

Η γύρη

Είναι η μοναδική τροφή ανάπτυξης του μελισσιού. Δίνει στο μελίσσι τις πρωτεΐνες, τα λίπη, βιταμίνες, ιχνοστοιχεία, μεταλλικά άλατα και υδατάνθρακες. Είναι απόλυτα αναγκαία για την ανάπτυξη των ιστών του γόνου και των νεαρών ενήλικων μελισσών. Η ποιότητα της γύρης διαφέρει μεταξύ των διάφορων ειδών φυτών και εξαρτάται από την περιεκτικότητά της σε πεπτή  πρωτεΐνη και απαραίτητα αμινοξέα. Οι μέλισσες έχουν ανάγκη από γύρη με περιεκτικότητα σε πεπτή πρωτεΐνη μεγαλύτερη από 20%. Τα περισσότερα αμινοξέα μπορούν να ανακατασκευασθούν από άλλα αμινοξέα. Υπάρχουν όμως δέκα αμινοξέα τα οποία δεν μπορούν να κατασκευασθούν από άλλα. Είναι τα λεγόμενα  απαραίτητα ή ουσιώδη αμινοξέα  τα οποία οι μέλισσες πρέπει να τα προμηθευθούν από τη γύρη και πρέπει να υπάρχουν  σε συγκεκριμένες αναλογίες στην πεπτή πρωτεΐνη.

Η δυνατότητα επιτυχούς αναπλήρωσης των τροφών που ξοδεύονται για τη διατήρηση του μελισσιού με αυτές που συλλέγουν οι συλλέκτριες ή προσφέρονται από το μελισσοκόμο είναι θεμελιώδους σημασίας για την υγεία του μελισσιού.

Εποχιακές απαιτήσεις του μελισσιού σε γύρη

Οι μέλισσες χρειάζονται γύρη με διαφορετικά επίπεδα πρωτεΐνης  σε διαφορετικές χρονικές στιγμές του έτους. Το φθινόπωρο, τα μελίσσια χρειάζονται γύρη με υψηλά επίπεδα πρωτεΐνης για να ανανεώσουν τον πληθυσμό τους και να προετοιμαστούν για τις απαιτήσεις του χειμώνα. Θα διεγερθούν να εκθρέψουν γόνο, μόνο αν έχουν στη διάθεσή τους καλής ποιότητας πρωτεΐνη. Η τροφοδότηση των μελισσών με υποκατάστατα γύρης στα τέλη του φθινοπώρου δεν θα διεγείρει την παραγωγή γόνου. Αυτό θα συμβεί μόνο αν υπάρχει επαρκής πρωτεΐνη (υπάρχει στα καλής ποιότητας συμπλήρωμα γύρης) ώστε  να ξεπεραστεί η εποχιακή απροθυμία τους.

Την άνοιξη αντίθετα που είναι στη φυσιολογία των μελισσιών να διεγείρονται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και να εκτρέφουν γόνο, ακόμα και όταν διαθέτουν γύρη με χαμηλά επίπεδα πρωτεΐνης, οι μέλισσες συμπληρώνουν την απαιτούμενη  για την εκτροφή του γόνου πρωτεΐνη  διατέθοντας τη σωματική τους πρωτεΐνη που είναι αποθηκευμένη στο λιπόσωμά τους.

Η αποθήκευση των τροφών στο μελίσσι

Η ύπαρξη του μελισσιού βασίζεται στην ικανότητά του να συλλέγει και να αποθηκεύει τροφές για τις περιόδους που δεν υπάρχει δυνατότητα ανεύρεσης ή συλλογής τροφής.

Το μελίσσι αποθηκεύει τις τροφές:

α. Στις κηρήθρες με τη μορφή μελισσόψωμου (αποθηκευμένη γύρη) και μελιού.

β. Στο λιπόσωμα των μελισσών με τη μορφή λιποπρωτεΐνης.

γ. Στους υποφαρυγγικούς αδένες των χειμερινών μελισσών, (παραμάνες σε αναμονή).

Το λιπόσωμα είναι ένας ιστός αποθήκευσης και μεταβολισμού θρεπτικών συστατικών όπως πρωτεϊνών, λιπών και υδατανθράκων. Αποθηκεύονται κυρίως με τη μορφή λιποπρωτεϊνών. Η σημαντικότερη από αυτές είναι η βιτελογενίνη. Όσο υψηλότερα είναι τα επίπεδά της στο σώμα των μελισσών  τόσο δυνατότερες και τόσο μακροβιότερες είναι αυτές. Τα επίπεδα βιτελογενίνης  που υπάρχουν στο λιπόσωμα προσδιορίζουν το μήκος της ζωής της μέλισσας καθώς και το πότε μια εργάτρια θα γίνει συλλέκτρια. Όταν τα επίπεδα βιτελογενίνης μειωθούν, η παραμάνα μέλισσα γίνεται συλλέκτρια και όταν εξαντληθούν πεθαίνει.

Εικ.2. Λιπόσωμα μελισσών α. φτωχό σε λιποπρωτεΐνη, β. πλούσιο σε λιποπρωτεΐνη

Οι  υγιείς μέλισσες  έχουν στο σώμα τους αποθηκευμένα πολύ υψηλά επίπεδα πρωτεΐνης, ψηλότερα ακόμη και από 60%. Οι μέλισσες αυτές είναι δυνατές μακρόβιες και ικανές να συλλέξουν μεγάλες ποσότητες μελιού. Αντίθετα, μέλισσες με επίπεδα σωματικής πρωτεΐνης κάτω από 30%, ζουν πολύ λιγότερο και υποφέρουν από τις λεγόμενες ασθένειες πείνας, όπως είναι η Ευρωπαϊκή σηψηγονία και η Νοζέμωση και βέβαια συλλέγουν πολύ λίγο μέλι.

Μέλισσες με υψηλά επίπεδα σωματικής πρωτεΐνης είναι απαραίτητες  το φθινόπωρο. Αυτές μπορούν να παλέψουν τη Νοζέμωση, να ξεχειμωνιάσουν σε καλή κατάσταση και χρησιμοποιώντας την πρωτεΐνη που έχουν  αποθηκευμένη στο λιπόσωμά τους και τους υποφαρυγγικούς αδένες τους, να θρέψουν γόνο νωρίς την άνοιξη και να δημιουργήσουν γερά ανοιξιάτικα μελίσσια.

Αντίθετα στα μελίσσια που δεν υπάρχει αποθηκευμένη αρκετή πρωτεΐνη και δεν υπάρχει δυνατότητα συλλογής εξαιτίας των καιρικών συνθηκών, οι μέλισσες εξαντλούνται γρήγορα, αδυνατούν να εκθρέψουν το γόνο, αδυνατούν να αμυνθούν στους παθογόνους παράγοντες προσβάλλονται από Νοζέμωση και καταλήγουν.

Σωματική πρωτεΐνη και καταπόνηση (Stress)

Η σωματική πρωτεΐνη αυξάνει στις μέλισσες όταν υπάρχει στη διάθεσή τους  άφθονη γύρη υψηλής ποιότητας. Η παρουσία μεγάλης ποσότητας σωματικής πρωτεΐνης στις μέλισσες τις επιτρέπει να αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη επιτυχία κάθε αιτιολογίας και κάθε μορφής καταπόνηση (Στρες). Υψηλή καταπόνηση παρατηρείται  στα μελίσσια όταν:

– Συλλέγουν. Όσο εντονότερη η μελιτοφορία τόσο μεγαλύτερη η καταπόνηση. Η καταπόνηση είναι πολύ μεγαλύτερη σε «δύσκολες» μελιτοφορίες όπως είναι των μελιτωμάτων των κωνοφόρων και του ηλίανθου.

– Επιταχύνουν το ρυθμό εκτροφής γόνου, όπως συμβαίνει την άνοιξη, ή διεγείρονται από το μελισσοκόμο να κάνουν αυτό άλλη εποχή.

– Συλλέγουν γύρη ή νέκταρ, με χαμηλές (κάτω από τους 20 0C) ή πολύ υψηλές θερμοκρασίες  (επάνω από 35 0C).

– Μεταφέρονται ακόμη και σε κοντινές αποστάσεις. Η καταπόνηση της μεταφοράς είναι πολύ μεγαλύτερη στις περιπτώσεις που τα μελίσσια στο νέο τόπο εγκατάστασης δεν βρίσκουν κατάλληλη σε ποσότητα και ποιότητα νομή.

Τα μελίσσια που βρίσκονται σε κατάσταση καταπόνησης έχουν ανάγκη από περίσσευμα ποιοτικής γύρης, της οποίας το ποσοστό της πεπτής  πρωτεΐνης είναι υψηλότερο του 20%.

Όσο υψηλότερη η καταπόνηση τόσο μεγαλύτερη η ανάγκη για ποιοτική πρωτεΐνη.

Ανάγκες του μελισσιού σε πρωτεΐνη

Ένα δυνατό μελίσσι όταν εκτρέφει εντατικά γόνο χρειάζεται  50-100 γραμμάρια  καθαρής πρωτεΐνης την ημέρα. Αν οι μέλισσες συλλέγουν  γύρη η οποία περιέχει 20 % διαθέσιμη ακατέργαστη πρωτεΐνη  το μελίσσι πρέπει να συλλέξει 250-500 γραμμάρια γύρης την ημέρα για να ικανοποιήσει τις ημερήσιες ανάγκες του. Αν συλλέγουν γύρη με περιεκτικότητα διαθέσιμης ακατέργαστης πρωτεΐνης 25% χρειάζεται να συλλέξουν  200-400 γραμμάρια. Αν η περιεκτικότητα της γύρης σε διαθέσιμη πρωτεΐνη είναι 15%  τότε πρέπει να συλλέξουν 340-680 γραμμάρια γύρης καθημερινά. Όμως μια ανθοφορία πλούσια σε γύρη με χαμηλότερα επίπεδα πρωτεΐνης , μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες ενός μελισσιού, εξ ίσου καλά μια άλλη ανθοφορία με καλύτερης ποιότητας γύρη.

Συλλογή και αποθήκευση γύρης από το μελισσοκόμο

Με τις συνθήκες που επικρατούν σήμερα στην Κρήτη, η συλλογή υψηλής ποιότητας γύρης για την τροφοδότηση των μελισσών, πρέπει να είναι κανόνας στο πρόγραμμα τροφοδότησης των μελισσιών κάθε συστηματικής επαγγελματικής μονάδας. Η χρήση γυρεοπαγίδων, καταψυκτών, και τεχνικών τροφοδότησης θα επιτρέψουν καλύτερη παραγωγή μελιού, εκτροφή βασιλισσών υψηλής ποιότητας και καλύτερα εισοδήματα για τη  μελισσοκομική επιχείρηση.

Η συλλογή της γύρης πρέπει να γίνεται από τον ίδιο το μελισσοκόμο για την αποφυγή:

 α.Mόλυνσης από παθογόνους παράγοντες, που μπορεί να υπάρχουν στην άγνωστης προέλευσης γύρης και  β.Παρουσίας γυρεοκόκκων που δεν δικαιολογείται η παρουσία τους στο κρητικό θυμαρόμελο.

Τροφοδότηση και μελισσοτροφές

Η αδυναμία συλλογής ή η ανεπαρκής για τις ανάγκες του μελισσιού συλλογή, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, καθιστά αναγκαία την τροφοδότησή του. Η τροφοδότηση με ποικιλώνυμες μελισσοτροφές υποκαθιστά μερικώς τις φυσικές τροφές (γύρη, νέκταρ), δεν είναι όμως σε θέση να τις αντικαταστήσει.

Το  νέκταρ ή το μέλι είναι δυνατό να υποκατασταθούν με την τροφοδότηση σιροπιών ή άλλων παρασκευασμάτων ζάχαρης. Η ζάχαρη είναι η πλέον αποτελεσματική ενεργειακή μελισσοτροφή, δεδομένου ότι διεγείρει τις μέλισσες να εκθρέψουν γόνο, να συλλέξουν γύρη και να μεταβολίσουν το αποθηκευμένο μέλι και τις πρωτεΐνες. H τροφοδότηση με ζάχαρη είναι ασφαλώς  σημαντικό βοήθημα για τις μέλισσες, δεν είναι όμως πλήρης διατροφή.

Η ανεπάρκεια γύρης είναι πολύ περισσότερο σημαντική για το μελίσσι από την ανεπάρκεια μελιού. Τα συμπληρώματα και τα υποκατάστατα γύρης υποκαθιστούν μερικώς τη γύρη, δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσουν όλα τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία για τη σωστή διατροφή και την ανάπτυξη του μελισσιού. Σε περιπτώσεις ανεπάρκειας σε γύρη, τα συμπληρώματα γύρης, επειδή περιέχουν στη σύνθεσή τους γύρη υπερέχουν σαφώς έναντι των υποκατάστατων και συμβάλουν πληρέστερα στην συντήρηση του μελισσιού.

Οι μελισσοτροφές, ακόμη και οι πολυδιαφημιζόμενες ως πλήρεις, δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσουν όλα τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία για τη σωστή διατροφή και την ανάπτυξη του μελισσιού. Η συλλογή τροφής από τα μελισσοκομικά φυτά είναι για τα μελίσσια απόλυτα αναγκαία.

Το μελίσσι δεν είναι οικόσιτο ζώο

Η άγνοια συνοδευόμενη από κακώς νοούμενο επαγγελματισμό, οδήγησαν στη δημιουργία πολύ μεγάλου αριθμού μελισσιών, σε περιοχές που δεν διαθέτουν την ανάλογη μελισσοκομική  χλωρίδα. Το μελίσσι όμως δεν είναι οικόσιτο ζώο που μπορεί να επιβιώσει και να αποδώσει μόνο με την τροφοδότηση. Η τροφοδότηση, άκαιρη συχνά, αναπληρώνει πιθανόν τις αδυναμίες της ανεπαρκούς χλωρίδας, σ’ ότι έχει σχέση  με την παραγωγή μελιού. Δεν μπορεί όμως να ικανοποιήσει τις ανάγκες των μελισσιών σε απαραίτητα θρεπτικά συστατικά, με αποτέλεσμα τα μελίσσια να εξασθενούν, να μεταβάλλεται δραματικά η δημογραφική τους ισορροπία, να αδυνατούν να  εκτελέσουν με επιτυχία τις κοινωνικές τους λειτουργίες και να εμφανίζουν  ποικίλα προβλήματα υγείας. Oι μεγάλες απώλειες μελισσιών τα τελευταία χρόνια αυτό μαρτυρούν.

Συλλογή, αναπλήρωση των τροφών αλλά και εξυγίανση του μελισσιού

Η  παρουσία πλούσιας μελισσοκομικής χλωρίδας, επιτρέπει στα μελίσσια να εκτελούν με εντονότερους ρυθμούς, πέραν της συλλογής και τις άλλες κοινωνικές τους λειτουργίες, γεγονός που συμβάλει δραστικά στην εξυγίανση του μελισσιού με:

α. Τον πρόωρο θάνατο, των μολυσμένων με παθογόνους μικροοργανισμούς μελισσών.

β. Την αύξηση της εξυγιαντικής συμπεριφοράς των καθαριστριών, που καθαρίζουν τα κελιά για την ωοτοκία της βασίλισσας και την αποθήκευση των συλλεγομένων τροφών.

γ. Την ενίσχυση του αμυντικού συστήματος των μελισσών.

δ. Την εντονότερη εκτροφή γόνου  και την ανανέωση του πληθυσμού.

Για την συνέχεια του Άρθρου πατήστε εδώ

Βασίλης Λιάκος

Π. Καθηγητής στην Κτηνιατρική Σχολή του ΑΠΘ

Μελισσοκομική Επιθεώρηση